Nói đến tình yêu đôi lứa đó có lẽ không còn xa lạ với chúng ta, bởi  với mỗi con người, tình yêu là một thứ tình cảm không thể thiếu trong cuộc sống. Cũng chính vì thế mà đề tài tình yêu luôn được những nhà văn nhà thơ thể hiện trong tác phẩm của mình. Tuy nhiên không vì thế mà nó trở nên nhàm chán hay đơn điệu  bởi ở mỗi con người là cả một thế giới thể hiện khác nhau. Nếu ta bắt gặp một tình yêu mãnh liệt vội vàng  ở Xuân Diệu thì khi đến với Soạn bài Sóng Xuân Quỳnh ta lại cảm nhận được  một tình yêu  chân thành nhưng không kém phần sâu sắc.

Bài thơ Sóng được sáng tác năm 1967 trong một chuyến đi vùng biển Diên Điền. Tác phẩm được in trong tập Hoa dọc chiến hào, Nhà xuất bản văn học 1968.

Bằng cách diễn tả chân thực, tự nhiên cùng với cách cấu tứ giản dị nhưng, sắc sảo dễ đi vào tâm trí người đọc, bằng tiếng nói đầy cảm xúc và có sắc thái riêng đậm nữ tính, Xuân Quỳnh đã thêu dệt nên bài thơ bằng hình tượng trung tâm “sóng”.

Cách đây mấy trăm năm, thi hào Nguyễn Du cũng đã từng nhắc đến con sóng khi viết về mối tình Kim – Kiều : “Sóng tình dường đã xiêu xiêu” hoặc “Lạ cho cái sóng khuynh thành”. Và hơn một lần Xuân Diệu cũng đã có câu thơ về sóng “Dâng cả tình yêu lên sóng mắt”. Hay “Anh xin làm sóng biếc, Hôn cát mãi vàng em”. Và như thế nữ sĩ đã nối tiếp truyền thống trong văn học ta là lấy sóng nước để hình dung với sóng tình. Nhà thơ mượn hình tượng sóng để diễn ta những cảm xúc, tâm trạng, những sắc thái tình cảm vừa phong phú phức tạp vừa tha thiết sôi nổi của trái tim đang rạo rực khát khao yêu đương. Sóng trở thành hình ảnh ẩn dụ của tâm trạng người con gái đang yêu, là sự phân thân, hoá thân của cái tôi trữ tình, một kiểu đặc biệt của cái tôi trữ tình nhập vai.

Cùng với hình tượng “sóng”, trong bài thơ còn có một hình tượng nữa, đó là “Em” – cái tôi trữ tình của nhà thơ. Hai nhân vật trữ tình này tuy hai mà là một. Có lúc chúng hoà nhập vào nhau để tạo nên sự âm vang cộng hưởng, có lúc lại phân đôi ra để soi chiếu vào nhau làm nổi bật sự tương đồng. Ở khổ 1 sóng được nhân cách hoá “Sóng tìm ra tận bể”. Sang khổ 2 : Sóng là hình ảnh ẩn dụ là hiện thân của khát vọng tình yêu bồi hồi trong ngực trẻ. Qua khổ 3, 4 : Sóng trở thành hiện thân của tình yêu Em và Anh. Sóng và Em đan xen nhau. Đến khổ 5 : Thêm hình ảnh cuả bờ để bổ sung cho hình tượng sóng, hình tượng hoá nỗi nhớ người yêu. Khổ này được cấu tạo đặc biệt gồm 6 câu . Đó cũng là lời tự bạch của em, của trái tim khát khao tình yêu. Nếu khổ 6 chỉ nói về em thì khổ 7 lại chỉ nói về song. Nghệ thuật kết cấu đan xen như vậy tạo nên sự so sánh ngầm, hình thức ẩn dụ : Sóng giống như Em, Em cũng như Sóng. Đến khổ cuối sự so sánh ngầm này trở thành ước muốn hoá thân : Em muốn hoá thân thành sóng. Như vậy hai hình tượng này đan cài quấn quít với nhau như hình với bóng, song song tồn tại từ đầu đến cuối bài thơ, soi sáng bổ sung cho nhau, nhằm diễn tả một cách mãnh liệt hơn, sâu sắc và thấm thía khát vọng tình yêu đang cuồn cuộn dâng trong trái tim nữ sĩ.

Hình tượng sóng quả là một tìm tòi nghệ thuật độc đáo của Xuân Quỳnh. Nhưng “sóng”trước hết được gợi ra từ âm hưởng dạt dào, nhịp nhàng của thể thơ 5 chữ cùng với những câu thơ thường không ngắt nhịp đã tạo nên nhịp điệu của những con sóng biển  liên tiếp triền miên vô hồi vô hạn, lúc dạt dào sôi nổi, lúc sâu lắng dịu êm chạy suốt bài thơ.Và âm hưởng chung của bài thơ không đơn giản chỉ là âm điệu của những con sóng biển. Màđó còn là âm điệu của một nỗi lòng đang tràn ngập khao khát tình yêu vô hạn đang rung lên đồng điệu với sóng biển

Chúng hoà hợp với nhau đến mức ta không còn phân biệt được đâu là nhịp điệu của sóng biển, đâu là nhịp điệu tâm hồn thi sĩ. Xuân Quỳnh đã mượn nhịp sóng biển để thể hiện nhịp lòng của chính mình trong một tâm trạng bùng cháy ngọn lửa mãnh liệt của tình yêu không chịu yên định mà đầy biến động khát khao.

Mở đầu bài thơ, Xuân Quỳnh đưa người đọc bước vào thế giới của sóng, nhịp điệu của biển cả :

Dữ dội và dịu êm

ồn ào và lặng lẽ

Sông không hiểu nổi mình

Sóng tìm ra tận bể

Bắt đầu là sóng nước. Đúng là như vậy. Không kể là ở sông hay bể, lúc cồn lên thì sóng dữ dội ồn ào, có thể làm lật thuyền, đắm tàu. Nhưng lúc trời yên biển lặng, thì nó lại dịu êm lặng lẽ. Nhưng dù “Dữ dội” hay “dịu êm”, “ồn ào” hay “lặng lẽ”  thì cũng là  Sóng

Dữ dội đấy nhưng cũng dịu êm đấy. Chợt ồn rồi chợt lặng. Đó là đặc tính của sóng. Nó vốn là một trạng thái động, một vật thể tự nhiên luôn chứa đựng những mâu thuẫn, những đối cực trong cùng một hiện tượng. Sóng phức tạp về hình thức, khó hiểu về bản chất.

Sóng luôn luôn biến đổi muôn hình muôn vẻ. Vì sao vậy ?  Đến sóng không hiểu nổi mình, chỉ biết rằng hiện tượng ấy cứ thường xuyên diễn ra . Ở khổ đầu, sóng hay chính là người con gái đang yêu. Sự phức tạp về hình thức khó hiểu về bản chất của sóng cũng chính là đặc tính đa dạng khó giải thích của tình yêu :Thoắt vui, thoắt buồn, thoắt cáu giận lại yêu thương. Sóng được nhân cách hoá, kết hợp với nhịp thơ biến hoá linh hoạt, Xuân Quỳnh đã diễn tả thật cụ thể, thật chính xác cái trạng thái khác thường vừa phong phú vừa phức tạp của trái tim đang cồn cào khát khao tình yêu

Sự phức tạp ấy đến sóng cũng không hiểu nổi mình. Và nó cần một lời giải đáp

Sông không hiểu nổi mình

Sóng tìm ra tận bể

Hành trình từ sông ra bể của sóng là hành trình từ bỏ cái chật hẹp tù túng để đến với chân trời bao la rộng lớn, nơi vô cùng sâu rộng có trời nước bao la, có nồm nam êm nhẹ nhưng cũng có những bão tố dữ dằn. Ở những nơi như thế, may ra sóng mới có thể hiểu nổi mình.

Trái tim người con gái đang yêu cũng như sóng, không chấp nhận sự tầm thường nhỏ hẹp, luôn vươn tới cái lớn lao có thể đồng cảm, đồng điệu với mình. Nếu trước kia “Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn” (Hồ Xuân Hương) thì bây giờ “Sông không hiểu nổi mình, Sóng tìm ra tận bể”. Thật dứt khoát, thật rõ ràng. Hai câu thơ không chỉ thể hiện khát vọng tìm tòi đến tột độ mà ở đây ta còn thấy một nét mới trong quan niệm tình yêu : Yêu đến khát khao cháy bỏng nhưng không cam chịu, không nhẫn nhục.

Sóng là như thế, nhưng sóng có bao giờ mất đi cũng như tình yêu mãi mãi là khát vọng muôn đời của nhân loại :

Ôi con sóng ngày xưa

Và ngày sau vẫn thế

Nỗi khát vọng tình yêu

Bồi hồi trong ngực trẻ

Con sóng ngày xưa thế nào, con sóng ngày sau vẫn thế : Trường tồn bất biến.

Sóng nước cũng như sóng tình. Bao nhiêu thế hệ đã qua, những cuộc hành trình đau khổ vui sướng, những niềm xót xa cùng hạnh phúc ngập tràn, tất cả đều vì khát vọng tình yêu. Con người từ thuở mông muội đến hiện đại thìtình yêu vẫn là điểm sáng vĩnh cửu  mà con người luôn vươn tới để sống, chiến đấu, lao động.  Nhà thơ nêu cái qui luật bất di bất dịch của tự nhiên để nhấn mạnh qui luật của tình yêu

Khát vọng tình yêu là khát vọng muôn đời của nhân loại mà mãnh liệt nhất là ở tuổi trẻ. Nhưng khát vọng không hoàn toàn đồng nghĩa với ước vọng. Bởi ước vọng mới chỉ là ước và mong. Còn khát vọng thì đã là sự đa mê cháy bỏng mãnh liệt không giới hạn. Đó chính là nét đặc trưng của tình yêu. Nhưng nhắc đến tình yêu người ta thường nhắc đến tuổi trẻ:Bồi hồi trong ngực trẻ. Tình yêu và tuổi trẻ thường đi đôi với nhau, gắn liền với nhau. Như nhà thơ Xuân Diệu đã từng nói : “Hãy để trẻ con nói cái ngon của kẹo, Hãy để tuổi trẻ nói hộ tình yêu”. Ở lứa tuổi mùa xuân của đời người này, tình yêu mới phát triển mạnh mẽ nhất và mang đầy đủ ý nghĩa nhất. Tình yêu tràn đầy cơ sở thanh xuân, làm bồi hồi trái tim trong ngực trẻ khiến nó lúc nào cũng thổn thức nhớ mong khát vọng.

Tình yêu là như vậy, tự nhiên như hơi thở, cần thiết như cơm ăn, nước uống hàng ngày. Ấy thế mà tình yêu là gì mà có sức quyến rũ đến như vậy thì chưa ai giải thích được. Ngay đến Xuân Diệu – một nhà thơ tình nổi tiếng, một con người luôn khát khao giao cảm với đời, say đắm với tình yêu mà cũng bất lực :

Làm sao cắt nghĩa được tình yêu

Có nghĩa gì đâu một buổi chiều

Nó chiếm hồn ta bằng nắng nhạt

Bằng mây nhè nhẹ gió hiu hiu

Làm sao có thể cảnh giác được tình yêu. Nó đến lúc nào ta đâu có biết và nó chiếm hồn ta lúc nào ta đâu có hay. Trước một vấn đề khó lí giải như vậy, em làm sao tránh khỏi sự băn khoăn trăn trở :

Trước muôn trùng sóng bể

Em nghĩ về anh, em

Em nghĩ về biển lớn

Tự nơi nào sóng lên

Em nghĩ nghiã là em đang thao thức, đang lo lắng, đang đặt ra nhiều câu hỏi.  Điệp từ làm cho câu thơ đằm lại dịu dàng và càng làm rõ hơn sự suy nghĩ trong lòng em. Và như thế nhà thơ có một chút bối rối ưu tư muốn tìm hiểu về anh về em về biển lớn chứ không phải chỉ quen bồng bềnh, quen si mê, chỉ yêu và đơn thuần chỉ là yêu. Tình yêu trong thơ Xuân Quỳnh không đơn giản, yêu cháy bỏng nồng say nhưng không vì thế mà hời hợt.

Đến đây, nhân vật trữ tình có vẻ không thống nhất. Nếu ở đoạn thơ trên, em còn giấu mình trong lớp sóng ngoài kia thì đến đoạn này dường như nhà thơ không kìm chế nổi tình yêu đang dâng lên dạt dào trong ngực trẻ. Nhân vật trữ tình đã thoát ra khỏi lớp áo ẩn dụ để xưng em

Em nghĩ về anh em

Em nghĩ về biển lớn

Anh phải chăng là biển lớn, là cuộc đời mênh mông. Em là con sóng dạt dào là biểu tượng cho một tình yêu trỗi dậy. Xuân Quỳnh nghĩ về tình yêu, về anh nhưng vẫn nghĩ đến cuộc đời chung. Đó là điều đáng quí.Nhà thơ nắm bắt được mối liên hệ giữa hạnh phúc riêng và cuộc sống chung của mọi người.

Nếu sóng tìm ra tân bể để tự hiểu mình thì em cũng sẽ tìm đến tình yêu anh để hiểu sâu hơn về con người đích thực của em.

Trước không gian bao la của biển cả, làm sao em không trăn trở với những câu hỏi tự ngàn xưa

Sóng bắt đầu từ gió

Gió bắt đầu từ đâu

Nơi nào là nơi bắt đầu của sóng ? Khó mà trả lời cho chính xác. Song vẫn có thể nói rằng : Sóng bắt đầu từ gió. Có gió thì mới có sóng, tất nhiên là như vậy. Nhưng “Gió bắt đầu từ đâu”. Mọi câu hỏi đặt ra đều tha thiết tìm đến nơi khởi nguồn, nơi bắt đầu của sự vật. Và câu trả lời không phải dễ dàng gì. Nhưng chúng ta nhận được một câu trả lời thật bất ngờ :

_ Em cũng không biết nữa

Khi nào ta yêu nhau

Một lần nữa Xuân Quỳnh lại trở về cái đề tài muôn thuở: tình yêu là gì ? Câu trả lời như một cái lắc đầu nhè nhẹ đáng yêu, như một lời nũng nịu ngây thơ hồn nhiên xen chút bất lực.

Nhưng chính cái hồn nhiên chân thực ấy làm cho tình yêu trở nên hấp dẫn và người chủ của nó hiện ra duyên dáng đáng yêu biết nhường nào.

Thế là ra tận bể mà sóng vẫn chưa hiểu nổi mình. Em đã hoà nhập vào biển lớn của tình yêu mà nào em đã hiểu em. Em yêu anh từ đâu ? Khi nào ? Từ cái gì ? ánh mắt, nụ cười, giọng nói, hay như ai đó yêu từ sắc ngựa tuyết in, cỏ pha màu áo, rêu phong dấu giày ( Truyện Kiều )

Mọi câu hỏi đặt ra đều tha thiết tìm về cội nguồn của nó. Nhưng em cũng không biết nữa. Mà biết để làm gì. Chỉ cần hiểu rằng: Ta vẫn yêu nhau là đủ. Cái thiêng liêng nhất, tuyệt diệu nhất trong tình yêu là sự giao cảm, hoà hợp sâu xa giữa hai tâm hồn, hai nửa cuộc đời tự nguyện gắn bó với nhau để tạo thành một chỉnh thể trọn vẹn, vĩnh viễn không trước cũng không sau.

Tình yêu ấy gắn liền với nỗi nhớ niềm thương sâu sắc cồn cào mãnh liệt :

Con sóng dưới lòng sâu

Con sóng trên mặt nước

Ôi con sóng nhớ bờ

Ngày đêm không ngủ được

Trước biển xanh mênh mông muôn trùng sóng vỗ, Xuân Quỳnh phát hiện ra những con sóng cứ vỗ hoài, cả ngày cả đêm không biết mệt mỏi. Dù : Con sóng trên mặt nước (hay )  dưới lòng sâu thì cũng đều nhớ bờ,

Có bờ. Bờ là nơi đến của sóng, là đối tượng để sóng vuốt ve vỗ về. Bờ là cái đích của sóng, để sóng lúc nào cũng không quên, lúc nào cũng nhớ về. Sự tài tình của tác giả là đã tìm được một ẩn dụ rất khéo léo phù hợp với tâm trạng, diễn tả chính xác nỗi nhớ cồn cào của sóng hay cũng chính là của em.

Vắng anh em nhớ, đó là nỗi nhớ trên mặt. Gần anh mà em cũng vẫn nhớ, đó là nỗi nhớ dưới lòng sâu. Nỗi nhớ  trong em mênh mông trải rộng trong không gian ( trên – dưới ), trải dài theo thời gian ( ngày – đêm )

Nói cách khác “con sóng dưới lòng sâu, con sóng trên mặt nước”chính là những cung bậc khác nhau của nỗi lòng em nhớ anh.

Nỗi nhớ ấy da diết khắc khoải, thổn thức, khiến nhà thơ không tự làm chủ được mình, một lần nữa tự lột bỏ lớp áo ẩn dụ bên ngoài để trái tim tự thột lên lời :

_ Lòng em nhớ tới anh

Cả trong mơ còn thức

Câu thơ thật mới lạ ! Trong mơ mà lại còn thức. Đó chính là sự vô lí của cuộc đời nhưng lại là cái nghĩa lí của văn chương : Cái nhớ không hề chợp mắt. Nó không chịu ngủ, cứ thức hoài, nó len cả vào trong cơn mơ da diết cháy bỏng. Khổ thơ thêm hai câu chính là một cách kết câu đầy dụng ý nhằm nêu bật tình yêu mãnh liệt của em. Những cặp từ sóng đôi tương ứng bên nhau ( sóng – bờ, trên – dưới, ngày – đêm) tạo âm hưởng hài hoà, nhịp điệu đung đưa như sóng.

Càng đến cuối bài thơ, Xuân Quỳnh càng tỏ ra mình là một người sâu sắc thuỷ chung. Tình yêu của Xuân Quỳnh là tình yêu từ hai phía. Ở đây nhân vật trữ tình đã có đối tượng để hướng tới, chứ không vu vơ. Hơn nữa tình cảm, tâm hồn nhân vật trữ tình không bi quan chán nản mà tràn đầy hi vọng :

Dẫu xuôi về phương Bắc

Dẫu ngược về phương Nam

Nơi nào em cũng nghĩ

Hướng về anh một phương

Dẫu xuôi – ngược, phương Bắc – phương Nam. Đó là những độ dài cách trở, những gian nan thử thách đối với tình yêu. Nhưng phương hướng khoảng cách đặt ra xa bao nhiêu thì lòng người lại càng thể hiện rõ rệt sự thuỷ chung bấy nhiêu : Một phương. Bằng tình yêu, bằng tiếng nói của trái tim, Xuân Quỳnh đã phát hiện ra một phương thật lạ : phương anh, phương tình yêu.Và chính cái mới lạ, cái độc đáo ấy làm cho bài thơ trở nên dễ thương và đậm nữ tính nhưng cũng thật rắn rỏi, mạnh mẽ dứt khoát rõ ràng.

Khổ thơ đặt ra những thử thách, những cách trở nhưng cũng đưa ra những quyết tâm của con người. Tình yêu sẽ chiến thắng tất cả nếu là tình yêu chân thành thuỷ chung. Điệp khúc dẫu xuôi, dẫu ngược như một sự khẳng định, một lời chung thuỷ ghi lòng tạc dạ.

Dường như để khẳng định thêm cho lời nói của mình, nhà thơ đưa ra một loạt các dẫn chứng về thiên nhiên, tạo vật. Tất cả rồi sẽ chiến thắng nếu có sự kiên nhẫn, có sức mạnh :

Ở ngoài kia đại dương

Trăm ngàn con sóng đó

Con nào chẳng tới bờ

Dù muôn vời cách trở

Sóng muốn về với bờ phải vượt qua giông tố bão bùng. Em muốn hướng về anh phải vượt qua những cạm bẫy của cuộc đời. Tình yêu gắn liền với đời thường. Mà cuộc đời là dâu bể đa đoan. Tất cả những thử thách, những gian nan đang chờ em ở phía trước. Và đó là điều không thể thiếu  đối với tình yêu. Em cũng sẽ vượt qua tất cả bởi tình yêu anh đã cho em sức mạnh, tìm thấy hạnh phúc đích thực của đời mình. Cũng như cha ông xưa :

Yêu nhau tam tứ núi cũng trèo

Ngũ lục sông cũng lội, thất bát cửu đèo cũng qua. Nhà thơ nêu ra những hiện tượng thiên nhiên để khẳng định  quyết tâm của mình

Quyết tâm ấy thiêng liêng như một lời nguyền vàng đá.

Tình yêu được tôi luyện như thế là tình yêu đẹp. Tình yêu cao cả nhưng nó lại là một thứ khó giữ và rất mong manh:

Cuộc đời tuy dài thế

Năm tháng vẫn đi qua

Như biển kia dẫu rộng

Mây vẫn bay về xa

Biển mênh mông đấy nhưng biển cũng có bờ. Cuộc đời tuy dài thế nhưng không phải là vô hạn bởi năm tháng vẫn di qua, thời gian vẫn trôi chảy. Một thoáng lo âu, mặc cảm khi nhà thơ ý thức được sự ngắn ngủi của cuộc đời. Như vậy, ngay cả khi yêu say đắm nhất, nhà thơ vẫn không hoàn toàn thoát li thực tại.

Trong cái nồng say hết mình vẫn thấp thoáng một dự cảm, lo âu không dứt : Liệu tình yêu có vượt qua được những qui luật tất yếu của cuộc đời không ?

Thật khó có thể tìm lời giải đáp. Vậy em chỉ còn cách sống hết mình với nỗi khát khao :

Làm sao được tan ra

Thành trăm con sóng nhỏ

Giữa biển lớn tình yêu

Để ngàn năm còn vỗ

“Làm sao”, đó là niềm mong ước hoá thân. Em muốn tan ra thành những con sóng nhỏ của tình yêu để vỗ mãi ngàn năm trong biển lớn tình yêu.  Cái riêng và cái chung hoà hợp gắn bó vĩnh hằng.

Niềm mong ước ấy thật hồn hậu. Tình yêu của lứa đôi, hạnh phúc của lứa đôi chan hoà trong tình yêu rộng lớn của đồng loại, của đất nước, của nhân dân. Có thể nói lời thơ là lời nguyện cầu của một tâm hồn cao cả trong tình yêu. Sóng đã nói hộ nhà thơ nỗi khát khao được sống trọn vẹn, sống hết mình trong hạnh phúc tình yêu

Qua hình tượng sóng, Xuân Quỳnh đã diễn tả vừa cụ thể, vừa sinh động, những cung bậc  tâm hồn, tình cảm khác nhau trong tim người phụ nữ đang rạo rực yêu đương.

Sóng là một bài thơ tình vừa duyên dáng vừa mãnh liệt, sôi nổi hồn nhiên trong sáng, vừa ý nhị sâu xa. Bài thơ  Sóng Xuân Quỳnh rất tiêu biểu cho tư tưởng phong cách thơ Xuân Quỳnh giai đoạn đầu.

Tình yêu mãi là một điều gì đó dù cho có lí giải như thế nào đi nữa thì rồi cũng quay về với những câu hỏi chấm. Soạn bài Sóng của Xuân Quỳnh cho ta hiểu thêm những định nghĩa về tình yêu, về những khát khao được sống trọn vẹn, sống hết mình trong hạnh phúc tình yêu. Sóng Xuân Quỳnh mang lại cho người đọc những cung bậc cảm xúc rất riêng và qua đó cho thấy được tình yêu trong mỗi chúng ta thật đa dạng và kì diệu.